دعا» به معنای خواندن و مناجات با خدا، از مهم ترین عبادات است که در قرآن کریم و روایات معصومان علیهم السلام جایگاه بسیار والایی دارد.
قرآن کریم می فرماید:
(قُلْ مَا یَعْبَوأُ بِکُمْ رَبِّی لَوْ لاَ دُعَاؤُکُمْ)؛ (1)
بگو: اگر دعایتان نباشد، پروردگارم به شما توجهی نمی کند.
و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرموده است:
الدعاأ مخّ العبادة؛ (2)
دعا مغز عبادت است.
اهمیت دعا به دلیل ارتباط معنوی و روحانی ای است که در قالب راز و نیاز با خالق و پروردگار عالم به دست می آید. به عبارت دیگر، آدمی در حال دُعا از همه چیز و همه کس منقطع و به عالم غیب و ملکوت متصل می شود و رحمت و فیض بی کران الهی را برای خود جلب می کند و این فرصتی بی نظیر و دستاوردی بی دلیل است که در بُحران ها و طوفان ها بهترین پناهگاه بندگان خداست.
دوره غیبت نیز دوره قتنه ها و خطرها و انحراف ها ست. پیروانِ امام غایب باید در تمام فراز و نشیب عصر غیبت، هم نگهبان عقاید خود باشند و هم مراقب رفتارهای خود که مبادا از چارچوب پیروی از امام، بیرون روند و گرفتار دام ها ی شیاطین شوند. یکی از مهم ترین وسائل و دستاویزها، دُعا و ارتباط با خدا و نیز ارتباط با امام است تا اینکه او را از یاد نبرند و در قالب ذکر و دعا و زیارت با او پیوند داشته باشند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
«ستصیبکم شبهة فتبقون بلا علم یری و لا إمام هدی لا ینجو الا من دعا بدعاء الغریق».
قلت و «کیف دُعا الغریق؟ «تقولُ: یا الله یا رحمان یا رحیمُ یا مقلّبَ القلوبِ ثبت قلبی علی دینک»؛ (3)
«شبهه ای به شما خواهد رسید و شما بدون راهنما و امامی هدایت کننده باقی خواهید ماند از آن شبهه، کسی نجات پیدا نمی کند، مگر آن کس که با «دعای غریق» خدا را بخواند». راوی گوید: «دعای غریق چگونه است؟» امام می فرماید: «می خوانی: ای خدا ای مهربان! ای بخشنده! ای دگرگون کننده قلب ها ! قلب مرا بر دین خود [و پیروی از آن] ثابت بدار».
در این دعا تأکید شده است که در زمان غیبت آن امامی که پرچم هدایت است باید برای ثبات قدم و استواری بر دین خدا، دعا کنیم و این، نشان گر جایگاه مهم دعاست.
امام عسکری علیه السلام فرمود:
و الله لیغیبن غیبة لا ینجو فیها من التهلکة إلا من یثبته الله علی القول بإمامته و فقه للدعا بتعجیل فرجه؛ (4)
او غیبتی طولانی خواهد داشت که در آن [غیبت] هیچ کس نجات نمی یابد، مگر کسی که خدای تعالی او را در اعتقاد به امامت ثابت بدارد و در دعا به تعجیل فرج، موفّق سازد.
البتّه از زاویه دیگر، دعا کردن برای امام عصر علیه السلام یک وظیفه مهم برای منتظران آن حضرت است که مورد عنایت ویژه امامان علیه السلام بوده است. در روایات آمده است که حضرت امام رضا علیه السلام به دعا کردن برای صاحب الامر علیه السلام امر می کرد و می فرمود: این گونه برای او دعا کنید:
اللّهم ادفع عن ولیّک و خلیفتک و حجتکَ علی خلقک… و احفظه من بین یدیهِ و من خلفهِ و عن یمینهِ و عن شماله و من فوقه و من تحته… أیّدهُ بنصرک العزیز و أیّده بجندک الغالب… و وال من والاه و عادِ من عاداه…؛ (5)
خدایا! [هر بلایی را] دور کن از ولیّت و خلیفه ات و حجت خود بر بندگانت… و او را از پیشِ رو و از پشت سر و از راست و چپ و از بالا و پایین، حفظ فرما… و او را به نصرتِ غالب خود، یاری کن و به لشکر پیروز خود تأیید فرما… و دوست دار هر کس را که دوستش دارد و دشمن دار هر که با او دشمنی ورزد…
بنابراین دعا کردن و ارتباط معنوی و روحانی با امام غایب، یکی از اصول رفتاری شیعه در عصر غیبت است که آثار و فواید فراوانی دارد.
سیری در ادعیه و زیارات مهدوی
قبل از بحث و بررسی درباره متون ادعیه و زیارات مهدوی، مناسب است نگاهی کلّی به این موضوع بیفکنیم:
1. در این بحث، بررسی دعاها و نیز زیارات مهدوی است. دُعا به معنای خواندن خدا و درخواست از اوست و زیارت یعنی سلام دادن به امام و عرض ارادات و اخلاص به محضر او.
برای مثال در دعای سلامتی حضرت، روی سخن و مناجات با خدای مهربان است و از او می خواهیم که برای امام عزیز ما نگهبان و دیده بان و راهنما و یاور باشد؛ (6) ولی در زیارت آل یاسین که با امام زمان علیه السلام سخن می گوییم آن حضرت را با اوصاف و ویژگی ها ی فراوانش مورد خطاب قرار داده، در هر فراز به محضر نورانی اش سلامی تقدیم می کنیم و محبت و ارادات خود را اعلام می نماییم.
2. دعاها و زیارات مهدوی دو بخش است:
الف. ادعیه و زیاراتی که از امام مهدی علیه السلام نقل شده است و در عصر غیبت صغرا به وسیله نائبان خاصِ حضرت به دست شیعه رسیده است؛ مانند زیارت آل یاسین و دعای فرج.
ب. ادعیه و زیاراتی که از معصومان علیهم السلام و درباره ی امام مهی علیه السلام نقل شده است: مثل دُعای عهد و زیارت صاحب الامر علیه السلام در سرداب مقدس سامراء. (7)
3. دعا کردن برای امام مهدی علیه السلام و توسّل به آن حضرت و زیارتِ آن بزرگوار، زمان و مکان خاصی ندارد. شیعیان و منتظران آن عزیز، در هر زمان و مکانی می توانند با او نجوایی داشته و درود و سلام خود را به محضرش تقدیم کنند و عهد و پیمان خود را با او تجدید نمایند؛ گرچه از روزهای هفته، روز جمعه مطابق روایات به امام عصر علیه السلام اختصاص یافته است. (8) بنابراین برای این روز، زیارتی خاص نقل شده است که با عنوان زیارت امام زمان در روز جمعه خوانده می شود. (9) از میان دُعاها، «دعای ندبه» نیز برای روز جمعه وارد شده است و نیز در اوقات شبانه روز، زیارتی برای آن حضرت پس از نماز صبح ذکر شده است. (10)
در میان مکان ها نیز باید گفت: زیارت امام مهدی علیه السلام در هر مکانی به ویژه مکانها ی مقدّس – مانند مساجد و مشاهد مشرّفه معصومان علیهم السلام – مناسب است؛ ولی در سرداب مقدس سامراء به ویژه زیارتی خاص روایت شده است.
گفتنی است که در برخی از روایات، توسّل به ساحت قدسی امام عصر علیه السلام در قالب نماز امام زمان علیه السلام با آداب خاصی وارد شده است که در مسجد سهله (11) و مسجد جمکران (12) و یا مکانها ی دیگر انجام می شود.
4. در کتاب ها ی ادعیه و زیارات که علمای شیعه مانند سید بن طاووس و علامه مجلسی و شیخ عباس قمی تألیف کرده اند، (13) دعاها و زیارات بسیاری برای امام زمان علیه السلام نقل شده است (14) که مواردی از آنها مورد توجّه و توصیه خاص آن عالمان بوده و در میان شیعیان شهرت بیشتری یافته است.
مناسب است در اینجا فهرست کوتاهی از ادعیه و زیارات مهدوی را که در کتاب مفاتیج الجنان آمده است بیان کنیم تا موجب آشنایی و انس بیشتر علاقه مندان، با این مجموعه باشد:
1. زیارت امام زمان علیه السلام در روز جمعه (باب اول، فصل پنجم)
2. زیارت آل یاسین (باب سوم، فصل دهم)
3. زیارت امام زمان علیه السلام در سرداب مقدس سامراء (باب سوم، فصل دهم)
4. استغاثه به امام زمان علیه السلام (سلام الله الکامل التّام) (باب اول، فصل هفتم)
5. صلوات بر ولیّ الامر المنتظر علیه السلام (باب سوم، .فصل دهم)
6. دعای فرجِ حضرت حجّت علیه السلام (الهی عظم البلاء)، (باب اول، فصل هفتم)
7. دعای سلامتی امام زمان علیه السلام (اللهم کن لولیک) (بخش اعمال ماه رمضان، در اعمال شب بیست و سوّم)
8. دعای «اللهم ارزقنا توفیق الطاعة» (باب اول، فصل هفتم)
9. دعای ندبه (باب سوم، فصل دهم)
10. دعای عهد (باب سوم، فصل دهم)
11. دعای امام رضا علیه السلام برای امام زمان علیه السلام (باب سوم، فصل دهم)
12. دعای غیبت امم زمان علیه السلام (ملحقات مفاتیح الجنان)